درآمد
"وحدت و انسجام اسلامي امروز يك فريضة حتمي است كه با همكاري خردمندان و دلسوزان مي‌تواند راه‌هاي عملي آن پيموده شود." 1
یکی از اساسی ترین موضوعات مطرح در روابط اجتماعی مسلمانان که از آغاز ظهور اسلام و خصوصاً پس از تشکیل حکومت اسلامی مورد توجه قرآن مجید و شخص پیامبراکرم(ص) قرار داشت، مسئله مهم وحدت و انسجام جامعه اسلامی بود.
بی شک زمان حاضر بیش از هر زمان و دوره تاریخی دیگری، ضرورت اتحاد و انسجام ملت‌های مسلمان در برابر هجمه‌های گوناگون سلطه‌گران و ابرقدرت‌ها علیه اسلام در همه جهان احساس می‌شود.
واقعیت این است که اتحاد و انسجام اسلامی می‌تواند وضع موجود در دنیای فعلی را تغییر دهد و به عنوان پادزهر پروژه تهی‌سازی جهان اسلام از قدرت قرار گیرد. سیاستی که اساس آن بر دامن زدن به اختلافات مذهبی، قومی و قبیله‌ای و از هم پاشیدن موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی و گسست حلقه‌های اتصال میان مسلمانان جهان اسلام است. این روزها، دنیای غرب و اروپا از موج بیداری مسلمانان که در تمام مرزهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به نمایش گذاشته شده به وحشت افتاده و به تفکر فرو رفته‌اند و مایه مباهات است که جمهوری اسلامی ایران به اعتراف دوست و دشمن، به کانون و بلكه مصدر بیداری نهضت اسلامی مي‌باشد. این نوشتار ضمن پژوهشی توصیفی در صدد بیان پایه‌های اتحاد از دیدگاه قرآن کریم و تعالیم و دستورات جاودانه آن است.
اهمیت موضوع
تاریخ حکایت از آن دارد که ملت‌ها در پرتو اتحاد و انسجام، توانسته‌اند قله‌های بزرگ علم و پیشرفت را درعرصه‌های گوناگون فتح کنند. امام علي(ص)در اين مورد مي‌فرمايد: "امت‌هاي پيشين مادامي كه با هم اتحاد و وحدت داشتند، در حال پيشرفت و شكوفايي بودند و به عزت و اقتدار دست يافتند، خلافت و وراثت در زمين را به دست آوردند و رهبر و زمامدار جهان شدند."2 پس از جنگ جهانی اول، کشورهای استعمارگر برای آنکه بتوانند بر منطقه جهان اسلام مسلط شوند، با استفاده از اختلافات قومی و مذهبی، سرزمین‌های اسلامی را به کشورهای کوچک تجزیه کردند. از این رو ایده نزدیکی میان کشورهای اسلامی به معنای افزایش توانمندی ايشان در مقابل نيروهاي بیرون از جهان اسلام است.
در جهان اسلام، اندیشمندان و مصلحاني بزرگی در ادوار، تلاش های زیادی را برای همگرایی در دنیای اسلام انجام دادند که از آن جمله می‌توان به سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، اقبال لاهوری، و در دوره حاضر به امام خمینی اشاره کرد. دنیای امروز به همگرایی و اتحاد در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، اجتماعی نیاز مبرم دارد و روند جهانی شدن نیز، ملت های دنیا را به سمت همگرایی منطقه‌ای و جهانی کشانده است. در چنین چرخه‌ای، باید جهان اسلام بیش از پیش بر همگرایی بین‌الاسلامی تکیه نماید.
امیرالمومنین(ع) بنیانگذار تقریب بین المذاهب
نگاهی به عمل‌کرد امیرالمومنین علی(ع) در زمان خانه‌نشینی حاکی از آن است که آن حضرت در واقع اولین بنیانگذار تقریب بین مذاهب و انسجام بخشی به جامعه اسلامی است؛ چون با اینکه می‌دانست از دیگران به خلافت سزاوارتر است ولی با خلفا به مدارا رفتار کرد و از هیچ‌گونه کمکي به آنان دریغ نكرد و برای جلوگیری از تفرقه مي‌فرمود: "...ِالَهُهُمْ وَاحِدٌ وَ نَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ وَ كِتَابُهُمْ وَاحِدٌ أَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ [تَعَالَى] سُبْحَانَهُ بِالاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ...، أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ ص عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدَائِهِ؛3خدا و پیامبر و کتاب آنها یکی است، آیا پروردگار آنها را به اختلاف ورزیدن امر فرمود پس آنها اطاعتش کردند یا آنها را از اختلاف نهی فرمود و معصیتش نموده‌اند. یا اینکه خدا دین ناقصی فرو فرستاد پس در تکمیل آن از آنان استمداد جسته است؟...یا اینکه خداوند دین را کامل نازل کرده اما پیامبر در تبلیغ و ادای آن کوتاهی ورزیده است؟"
به نظر می‌رسد طرح دوباره وحدت و انسجام اسلامی توسط امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري، یک طرح استراتژیک و از اصول مهم مورد توجه قرآن و سیره و سنت پیامبر و ائمه اطهار(ع) است و بنا به گفته امام خمینی که همیشه می‌فرمود اسلام در دو کلمه خلاصه می‌شود: "کلمه توحید و توحید کلمه"، می‌توان معتقد بود که اصل وحدت و انسجام اسلامی در کنار اصل توحید از مهمترین مبانی نظری و عملی اسلام و جمهوری اسلامی ایران است.
منظور از وحدت و انسجام اسلامی
باید گفت مبانی وحدت بین مسلمانان و حتی گفتگو بر سر مشترکات و دستیابی به چارچوبی برای تعامل حتی با غیر مسلمانان یک سفارش و دستور مؤکد الهی است. اما در اینکه ماهیت وحدت و انسجام اسلامی چیست؟ کمی تردید وجود دارد. آیا از وحدت و انسجام اسلامی معنای تام و تمام آن مورد نظر است و در صورتی که معنای کامل آن حاصل نشود، آیا پیگیری آن امری غیرضروری است؟
این سؤال از آن جهت مطرح است که برخی صاحب نظران مسلمان تحقق وحدت اسلامی را غیر ممکن یا دور از دسترس می‌دانند و در این راستا به وجود اختلاف در تمامی دوره‌های حیات اسلامی بلکه حیات بشر استناد می‌کنند. باید گفت اگرچه دستیابی به وحدت تام و تمام به معنای فلسفی آن غیر ممکن و دور از دسترس است ولی اولاً حرکت به سمت آن و گام نهادن در مسیر آن در حدّ مقدورات ضروری است؛ ثانیاً وحدت و انسجام تام و تمام به معنی یک‌نواختی و رفع هرگونه تفاوت در آرا و اندیشه‌ها نیست.
راز ماندگاری و جاودانگی فرهنگ اسلامی در هر یک از مناطق و سرزمین‌های بزرگ جهان اسلام، در همین تمایزهاست. از این رو، محدودکردن ایده وحدت کشورهای اسلامی در چارچوب سیاسی- اقتصادی به معنای نادیده گرفتن این پتانسیل و توانایی است.
معناي وحدت
وحدت در لغت به معناي يكي شدن و واحد بودن دو چيز و دو امري است كه سنخيت و قابليت و امكان يكي شدن را دارند.
از نظر منطقي و فلسفي، وحدت در مورد دو امر بسيط، محال شمرده مي‌شود، چون دو ماهيت متمايز كه داراي دو جوهر جداگانه هستند، بعد از اتحاد هرگز ماهيت و جوهر ذاتي خود را از دست نمي‌دهند از اين رو از ديدگاه حكما اتحاد واقعي به معناي اجتماع مثلين و يا انقلاب در ذات است، بنابراين در اتحاد به معناي فلسفي دوئيت از بين نمي‌رود مگر اين‌كه يكي به طور كلي معدوم شود؛ به همين خاطر فلاسفه اتحاد را به معناي تركيب و تقارن اجزاء مي‌دانند، نه به معناي يكي شدن دو امر. اما در امور اجتماعي وحدت به معناي اتحاد افراد يك جامعه، و يا پيروان يك دين و به معناي تكيه افراد بر اشتراكات، افكار و آرمان‌هاي مشترك و هم سو بودن در جهت هدف اصلي و مهم‌تر، و پرهيز از تفرقه و تعصب بر سر مسايل فرعي اختلافي است.
بنابراين مقصود از وحدت مذاهب و امت اسلامي اين است كه همه مذاهب اسلامي، اختلافات خود را كنار بگذارند و بر آنچه كه نسبت به آن اتفاق‌نظر دارند تأكيد كنند؛ و مقصود اين نيست كه از بين مذاهب و عقايد موجود يكي انتخاب شود و بقيه بدون تعصب و تصلب نسبت به عقايد خود، بريك مذهب مورد قبول توافق نمايند، و يا اين‌كه همه از نو عقايد خود را در قالب مذهب جديد و جامع‌تري كه اصول همه مذاهب موجود را در بر مي‌گيرد، ارايه نمايند. در واقع در اين بحث، بايد بين وحدت مذاهب، و وحدت امت اسلامي و اتحاد مسلمين تفكيك قايل شد و اين دو را با هم خلط نكرد. به گفتة شهید مطهری: "بديهي است كه منظور علماي دلسوز و مدافع وحدت اسلامي از وحدت، حصر مذاهب در يك مذهب و اخذ مشتركات مذاهب و طرد متفرقات آنها نيست؛ زيرا اين امر نه معقول و منطقي است و نه مطلوب و عملي. بلكه منظور، دست برداشتن از اختلافات جزئي بي‌اساس و متشكل شدن در صف واحد در برابر دشمنان اسلام است. به عقيده مدافعان و مناديان وحدت اسلامي، مسلمين همه خداي يگانه را مي‌پرستند و همه به نبوت رسول اكرم(ص)ايمان و اذعان دارند، كتاب همه قرآن، و قبله همه كعبه است، حج را با هم و مانند هم به جاي مي‌آورند، و مانند هم نماز مي‌خوانند و روزه مي‌گيرند، و در واقع يك جهان بيني و فرهنگ مشترك و تمدن عظيم و سابقه تاريخي درخشان دارند. "4
بنابراین می توان گفت وحدت و انسجام به معنی عدم خصومت، دشمنی، تکفیر، قتل و خونریزی و در مقابل ایجاد همدلی، وفاق و تأکید بر مشترکات و محبت و دوستی بین مسلمانان و مبارزه مشترک با دشمنان است. گذشته از آن در صورتی که وحدت و انسجام و دوری از تفرقه و تشتت و نزاع و درگیری امری غیرقابل دستیابی و غیر ممکن بود مورد امر و دستور الهی قرار نمی‌گرفت و پیامبراکرم(ص)و ائمه معصومین(ع) آن را سفارش نمی‌کردند.
قرآن و دعوت به اتحاد اسلامی
یکی از اساسی‌ترین موضوعات مطرح در روابط اجتماعی مسلمانان که از آغاز ظهور اسلام و خصوصاً پس از تشکیل حکومت اسلامی مورد توجه قرآن مجید و شخص پیامبراکرم(ص) قرار داشت، مسئله مهم وحدت جامعه اسلامی، حفظ وحدت و همدلی و یکپارچگی بوده است. این دعوت به اتحاد به صورت‌های مختلف و با عناوین گوناگون صورت گرفته که ذیلاً به آن می‌پردازیم:
1. دعوت به رأفت و مهربانی
آیات فراوانی در قرآن مجید از این موضوع سخن گفته و هرگونه درگیری و تشتت را که منجر به تفرقه و فروپاشی اتحاد مسلمانان شود، مورد نکوهش قرار داده است. قرآن کریم می‌فرماید: "مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ؛5 محمد(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربان‌اند." در این آیه شریفه شدید بودن در برابر کفار، با رأفت و گذشت برخورد کردن با خودی‌ها و جمع شدن گرد شمع وجود رسول خدا(ص) از مشخصه‌های اساسی مسلمانان معرفی شده که می‌تواند مبناي مهمی برای انسجام امت اسلامی باشد.
2. فراخواندن به اعتصام حبل الله
همچنين در آیات متعدد از جمله آیات ۲۱۳ سوره بقره و ۱۰۳ سوره آل عمران تصریح شده است كه شما مردم، امت واحدی هستید و در سایه وحدت آفریده شده‌اید، پس از تفرقه و جدایی دوری كنید و به دستور خدا و كتاب او، تحت لوای وحدت اسلامی، اجتماع كرده تا بتوانید حق را زنده، آزادی را پایدار و برادری و برابری را برقرار کنید؛"وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ6. و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید! و نعمت(بزرگ)خدا را بر خود، به یاد آورید که چگونه دشمن یکدیگر بودید. او میان دل‌های شما الفت ایجاد کرد و به برکت نعمت او، برادر شدید. شما بر لب حفره‌ای از آتش بودید و خدا شما را از آن نجات داد؛ اینچنین، خداوند آیات خود را برای شما آشکار می سازد؛ شاید پذیرای هدایت شوید." مفسران دربارة اینکه منظور از حبل‌الله چیست، احتمالاتی نقل کرده‌اند.
بعضی می‌گویند منظور از حبل‌الله، قرآن است و بعضی دیگر، اسلام را مقصود از آن می دانند .برخی هم گفته‌اند که منظور خاندان پیامبر و ائمه معصومین(ع) هستند. 7
3. فرمان به دوری از کشمکش و اختلاف
در آیه شریفه دیگری آمده است: "وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛8 و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید و نزاع (و کشمکش) نکنید تا سست نشوید و قدرت )و شوکت) شما از میان نرود و صبر و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است."
این آیه یادآوری می‌کند که اگر تفرقه و جدایی در میان مسلمانان پدید آید و آنان با یکدیگر به نزاع و کشمکش برخیزند، سست می‌شوند و در نتیجه، قدرت و هیبت و عظمت ایشان در مقابل دشمن از دست می‌رود. روشن است که بهترین ابزار دنیای شرک و کفر و استکبار، تفرقه افکنی و شکستن انسجام بین مسلمانان است و در این جهت از هر حربه‌ای استفاده کرده و گاه با ظاهری کاملاً فریبنده و احیاناً شعارهای مذهبی، اما با انگیزه‌ای شیطانی وارد صحنه می‌شوند تا اجتماع مسلمانان و اتحاد آنان را برهم زنند.
4. معرفی پیامبر به عنوان محور اتحاد امت
قرآن مجید، رسول اکرم(ص)را در همة زمینه‌ها الگو دانسته و او را برای همگان، محور قرار داده است؛" لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ... ."9 و در وصف یاران پیامبر(ص) و مسلمانان راستین می‌گوید: "در میان خود رحیم، مهربان، متحد و منسجم هستند و در مقابل دشمنان و کافران، با شدت و غلظت همچون دژی مستحکم ایستاده‌اند."10 روشن است که هر دو ویژگی یاد شده به برکت پبامبر و اسلام به دست آمده است.
رسول گرامی‌اسلام(ص) در جریان حجةالوداع که شرایط حساس و خاصی بر مسلمانان حاکم بود، طی نطقی در مسجد خیف چنین ایراد سخن فرمود: "خدا یاری کند بنده‌ای را که گفتار مرا بشنود و حفظ کند و سپس آن را به کسانی که نشنیده‌اند برساند(این تعبیر آن حضرت، نشان از اهمیت موضوع دارد) آنگاه فرمود: سه خصلت است که دل هیچ مسلمانی در مورد آنها خیانت نمی کند: 1. اخلاص عمل برای خدا. 2. نصیحت و خیرخواهی برای رهبران مسلمانان.3. همبستگی و شرکت در اجتماع مسلمانان."11
اتّحاد و همبستگی جامعه اسلامی و زندگی مسالمت‌آمیز مسلمانان برای رسول خدا(ص) از اهمیّت خاصی برخوردار است؛ متجاوز از ۱۰۰ آیه قرآن در نكوهش منافقان نازل گردیده و پیامبر‌اكرم(ص) آنان را می‌شناخت، چنانكه در منابع حدیثی و رجالیِ شیعه و اهل سنّت مشهور است كه پیامبر(ص) نام منافقان را به خصوص به حذیفه تعلیم داد از این رو، به او صاحب سرّ گفته می‌شد. در صحیح بخاری این تعبیر برای حذیفه نقل شده است: صاحب سرّ پیامبر آنچه هیچ كس غیر از او آن را نمی داند.12 شاید بتوان گفت یكی از مهمترین اهداف این سماحت و بزرگواری و خودداری از معرفی این منافقان پیشگیری از تنش در جامعه اسلامی و آسیب به اتحاد بوده است. پيامبر اسلام(ص)در جهت بسط انديشه وحدت سياسي و اجتماعي، دعوت به وحدت و يكپارچگي را متوجه اهل كتاب نيز نموده و مي‌فرمايد: "قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ؛13 بگو ای اهل کتاب بیایید بر کلامی برابر بین ما و شما جمع شویم. "
و از نظر سياسي و اجتماعي بين اهل كتاب و مسلمانان پيمان صلح و دوستي منعقد مي‌سازد.
ورود پيامبر‌اكرم(ص) به مدينه همراه با عقد قراردادهايى بين گروه‌هاى گوناگون بود. اين پيمانها را مىتوان يكى از بارزترين شواهد به‌كارگيرى رهيافت وحدت اسلامى در جامعه آن زمان شمرد. پيماننامه عمومى مدينه يكى از مهمترين اين پيمانها و اولين قراردادى بود كه بين پيامبر‌اكرم(ص) و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضى آن را "نخستين قانون اساسى مكتوب جهان" دانستهاند. اين تدبير بهترين مقوله براى به‌وجود آوردن وحدت ملى و همبستگى دينى بود چرا كه وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعى يهوديان و نيز مهاجران مسلمان را تضمين مىكرد و از سوى ديگر، اين پيمانها مقدمات تشكيل يك وحدت سياسى و حكومتى را فراهم مىآورد. محمد حميدالله، در كتاب "اولين قانون اساسى مكتوب در جهان"، برخی از موارد این قرارداد را مي‌آورد:14
پيامبر‌اكرم(ص)بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگى ايمانى مسلمين به طور مكرر بر موضوع وحدت تاكيد فرمود. در بخشى از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنين نقل كردهاند: "مسلمان برادر مسلمان است و همه مسلمانان در مقابله با غیر مسلمانان یکدست هستند. "15
ايجاد چنين حس مشترك دينى و پيوستگى مذهبى واحد بين مؤمنان در كلام زيبايى منسوب به حضرت كاملاً مشهود است كه: "المؤمنون كنفس واحدة." به تعبیر مولوی:
جان حيواني ندارد اتحاد
تو مجو اين اتحاد از رَوح باد
جان گرگان و سگان از هم جداست
متحد جان‌هاي شيران خداست.16
پيامبر بزرگواراسلام(ص)حتى در آخرين سفارشهاى خود به امت اسلامى نيز چنين مىگويد: "... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان كل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة؛17 ای مردم سخن مرا بشنوید و در آن تعقل كنيد، بدانید که هر مسلمانی برادر مسلمانی دیگر است و همه مسلمانان با هم برادرند."
ضرورت غلاف شمشير تكفير
لازم به ذکر است از جمله مسائل کلامی دخیل در بحث وحدت، موضوع کفر و ایمان است. شاید بتوان گفت برای تحقق وحدت، شرط و قدم اول آن است که شمشیر تکفیر به کنار گذاشته شود. در این خصوص دیدگاه برخی از علمای اهل سنت قابل ذکر است. فخرالدین‌رازی از اکابر علمای اهل سنّت در مقام بیان مرز میان کفر و ایمان (و در نتیجه میان یک عضو جامعة اسلامی و یک فرد خارج از جامعة اسلامی) می‌گوید: کفر عبارت است از انکار چیزی که آوردن آن به واسطه رسول‌الله ضروری دانسته می‌شود؛ بنابر این، هیچ یک از اهل قبله را نمی‌توان کافر دانست.18 نویسنده "البحر‌الرائق فی شرح کنز الدقائق" که در بارة فقه حنفی نگاشته شده است، می‌گوید: به مقتضای مذهب حنفی هیچ یک از مخالفین در صورتی که مخالفت‌شان با اصل ضروری دین نباشد، تکفیر نمی‌شود.19 محیی الدین نووی می‌گوید: مشهور فقهای ما و غیر آنان هیچ یک از اهل قبله را تکفیر نمی‌کنند.20
وحدت از دیدگاه اهل سنت
نکته مهم در تحقق وحدت اسلامی آن است که گروه‌ها و مذاهب مختلف به ضرورت تحقق آن معتقد باشند. وحدتی که فقط از یک جانب طرح و پیگیری شود و اطراف دیگر آن‌را نپذیرند دست یافتنی نخواهد بود. از این رو لازم است به اختصار اجمالی از نگرش‌های دانشمندان اهل سنت در این خصوص ذکر شود.
محمد عبده و وحدت دنیای اسلام
شیخ محمد عبده همانند سید جمال به وحدت دنیای اسلام می‌اندیشید و با تعصبات فرقه‌ای رابطه‌ای نداشت. شرح نهج البلاغه او گامی مؤثر در تقریب بین مذاهب اسلامی بود. در جای جای این کتاب می‌توان ارادت و علاقه قلبی وافر شیخ عبده را به حضرت علی(ع) یافت. وی حتي فراتر از اين بحث، در راستای گفتگوی ادیان نیز به ایجاد مرکز و مجتمعی با شرکت علماي ادیان اسلام و مسیح و یهود به نام جمعیت التقریب بین اهل الاسلام واهل الکتاب پرداخت. او شدیداً با اختلافات و نزاع‌های غیرمنطقی و زیانبار فرقه‌ای مخالفت می‌کرد.
دیدگاه وحدت گرایانه رشید رضا
از مهمترين فعاليتهاى رشيدرضا وحدت و همگرايى و بيدارى مسلمانان و كشورهاى اسلامى بود. محور فعاليتهاى وى در اين زمينه در سه شاخه انعكاس يافت؛ 1.مقالات وى در مجلة"المنار" و انعكاس اخبار و اقدامات مسلمانان سراسر جهان در جهت همگرايى و تقريب مذاهب اسلامى و وحدت آنها؛ 2.سخنرانى و هشدارهايى كه در محافل اسلامى و مكانهاى آموزشى ايراد مىكرد؛ 3. تأليف آثارى مانند الوحدة الاسلاميه. وى خطر صهيونيسم و توطئههاى استعمارگران را به مسلمانان و اعراب هشدار مىداد و خواستار وحدت اسلامى در برابر صهيونيسم و استعمار بود. رشید رضا در موقعيتى كه اصلاح‌گران و نوانديشان عرب، در پى مقولههايى چون پان‌عربيسم، ميهن‌پرستى‌عربى و نهضت‌عربى بودند، تنها راه رهايى از عقب ماندگى و ترقى را در رسيدن به وحدت جهان اسلام و تقريب مذاهب مىدانست. به همين دليل وى براى رفع اختلافات مسلمانان و جلوگيرى از فرقه گرايى در ميان مسلمانان پيشنهاد كرد تا در بارة وجوه و جنبههاى مشترك مسلمانان سراسر جهان - كه بر اساس اصول اسلام و مطابق با كتاب، سنت و عقل، نيز به دور از ابعاد اختلاف برانگيز باشد- سلسله كتابهايى تأليف و منتشر شود و در ميان تمامى گروه‌ها و مذاهب اسلامى توزيع گردد و مسلمانان به يادگيرى و اجراى آن تشويق شوند و علماى اسلامى نيز بر اساس آن به تبليغ دين اسلام بپردازند. رضا همچنين پيشنهاد كرد براى وحدت رويه در احكام و فقه اسلامى كتابهايى تأليف گردد و علماى برجستة اسلامى با توجه به مبانى مشترك مذاهب اسلامى در آن باره و با نظر به وضعيت معاصر به آموزش و تدريس آن براى كلية علماى سراسر جهان بپردازند، تا مسلمانان به نقاط مشترك در اين زمينه برسند.21
پي‌نوشت‌ها:
1. مقام معظم رهبری، پیام به کنگره عظیم حج، 24\9\1386 .
2. نهج البلاغه، خطبه 5.
3. همان، خطبه 18 .
4. مطهري، مرتضي، مجموعه مقالات، ص 90 .
5. فتح/29.
6. آلعمران/103 .
.7مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج24، ص83 .
8. انفال/46.
9. احزاب/21 .
10. فتح/29.
11. كليني، محمد بن يعقوب، اصول الكافي، ج1، ص403 .
12. راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، ص 96 .
13. آلعمران/64 .
14. حميدالله، محمد، اولين قانون اساسى مكتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعيدى، ص 55-64.
15. هندى، علاءالدين، كنزالعمال، ج1، ص149 .
16.مثنوي مولوي، دفتر چهارم، بيت 411 به بعد.
17. يعقوبى، احمدبن ابى يعقوب، تاريخ يعقوبى، ج2، ص 110 .
18.محقق طوسی، محمد بن الحسن، تلخیص المحصل (نقد المحصل)، ص 405.
19.مصری حنفی، ابن نجیم، البحر الرائق فی شرح کنز الدقائق، ج 3، ص 401.
20. نووی، محی‌الدین، روضة‌الطالبین، ج8، ص214.
21. عنايت، حميد، انديشة سياسى در اسلام معاصر، ترجمة بهاءالدين خرمشاهى، ص159.
| 